Antropónimos galegos

A ANTROPONIMIA EN GALEGO

A antroponimia é a rama da lingüística que se ocupa dos nomes propios e apelidos das persoas, como parte da onomástica que é a división que estuda os nomes propios en xeral.

1. Orixe dos antropónimos galegos

Podemos sinalar as seguintes fontes para os antropónimos galegos na época de formación das linguas románicas:

a) O patrimonio romano, que engloba nomes persoais de orixe latina (Mariña), grega (Uxía) e hebrea (María).

b) O legado xermano (gótico e suevo) con formas latinizadas (Miro, Ilduara).

c) O patrimonio hispánico, fundamentalmente nomes vascos (Vasco, Urraca).

Por esa altura, fronte ao costume romano dos tria nomina, usábase un único nome para cada individuo.

2. Orixe dos apelidos galegos

A partir do século IX comeza a aparecer un segundo nome que logo dará orixe ao que hoxe coñecemos como apelido. Confluíron un aumento demográfico e a repetición de nomes por moda, isto fixo necesario botar man doutros procedementos para identificar con claridade a cada persoa:

a) Utilizar o nome do pai, apelidos patronímicos (Álvarez, Vidal)

b) Sinalar o seu oficio ou profesión (Bispo, Freire, Porteiro)

c) Indicar a súa orixe xeográfica, na maioría dos casos o topónimo vai precedido da preposición “de”, o que demostra que os apelidos actuais con tal preposición non indican de por si a pertenza a unha liñaxe nobiliaria (Arousa, Insua). Noutros casos a orixe está no santo protector da freguesía de orixe do individuo (Sampaio, Sanxurxo) ou no xentilicio (Franco, Galego).

d) Valerse dun alcume que pode facer referencia a unha cualidade física (Calvo, Gago) ou moral (Alegre, Leal), a unha comparación con animais (Abella, Solla), a plantas e froitos (Carballo) ou a obxectos (Fariña, Agulla).

e) Apelidos estranxeiros traídos por inmigrantes (Castillo, Padilla).

Segundo avanzou a Idade Media, os nomes propios con procedencia na área grecorromana foron aumentando fronte aos xermánicos, maioritarios no período altomedieval.

3. Formación e evolución dos nomes persoais medievais

Paralelamente houbo unha escolla dos nomes persoais tamén denominados nomes propios, de pía ou de bautismo. As características esenciais que mostran son as seguintes:

a) Uso dun único nome persoal ao longo de todo o período.

b) Paso do predominio da onomástica xermánica no período altomedieval, a unha igualdade entre esa tradición e a tradición latino-cristiá. Os nomes máis usados eran Constanza, Inés, Tareixa, Elvira e Aldara para as mulleres, e Xoán, Afonso e Pedro para os homes.

c) Os nomes sufriron as mesmas evolucións fonéticas que o resto do idioma.

d) Non se diferencia entre nome formal e hipocorístico.

4. Evolución da onomástica galega na Idade Moderna

O corpus básico da antroponimia galega fora fixado na Idade Media, de xeito que durante a Idade Moderna, os apelidos novos son poucos (fundamentalmente de topónimos). Cos nomes propios ocorrerá outra cousa: os antigos nomes medievais castelanizáronse e o influxo da Igrexa Católica se deixou sentir co espallamento de novas devocións (os anxos custodios, a sagrada familia, novas ordes relixiosas como os xesuítas ou os dominicos, novos santos).

Castelanización dos apelidos

Ao converterse o castelán no idioma da Corte e asentarse un proceso paralelo de centralización administrativa (incipiente no século XIV, forte coa uniformización lingüística dos Reis Católicos, e continuísta cos Austrias e Borbóns), vanse dando unha serie de pasos tendentes a prohibicións parciais dos restantes idiomas peninsulares, de maneira que se produciron intentos de castelanizar tanto a toponimia como a antroponimia no territorio galego.

Este proceso, que é observable desde antes do XV, xeneralízase a partir do XVI, estas transformacións fóronse efectuando en boa medida por decisión dun escribán ou un crego, con poder para asentar un nome por escrito.

Máis apelidos foráneos

Prodúcese a aparición de máis apelidos foráneos, pódense citar varios focos de atracción que provocaron a chegada de xentes de fóra da Galiza:

a) A demanda dos centros artísticos: catedrais, mosteiros, nobreza etc, en boa medida impulsadas pola reformas eclesiásticas e o auxe da fidalguía (Isla).

b) A reforma emprendida polos Reis Católicos puxo a dirección dos conventos en mans de foráneos, que viñan con frecuencia acompañados de paniaguados e familiares (Valladolid).

c) Para reimpulsar as ferrarías e minas desde o XII aparecen numerosos vascos, especialmente na zona oriental galega (Bizcaíno).

d) Para o XVIII, con continuación no XIX, débese destacar a chegada de cataláns (ás veces son valencianos e mallorquíns) ao litoral, en relación coa súa expansión pesqueira. Asentados nas rías, os seus apelidos ficarán entre nós (Colomer).

e) De europeos (Barrié, Marchesi, Tettamancy).

5. Antroponimia hoxe

Na actualidade, ao proceso castelanizador principiado na etapa anterior, súmanselle outras correntes:

Dunha banda, o proceso de globalización iniciado no século XX e xeneralizado nos comezos do XXI que achega nomes estranxeiros a través de protagonistas de series de televisión, cantantes, etc.

Doutra banda, unha corrente de recuperación consciente de nomes galegos (Uxía, Aldara, Nuno, Paio).

Dende o inicio da aplicación dunha política lingüística de normalización por parte do goberno e do tecido social galego na actual etapa autonómica, a antroponimia, como un dos principais signos de identidade, ten sido obxecto de diversas campañas de sensibilización tanto para a recuperación dos nomes galegos nos acabados de nacer como para a regaleguización de nomes e apelidos de persoas adultas.

6. Recursos de antropónimos galegos na rede

Caixa de apelidos (A Mesa)
Caixa de nomes (A Mesa)
Cartografía dos apelidos de Galicia
Chámate con xeito (campaña da UVI)
Distribución xeográfica dun apelido na páxina do IGE
Distribución xeográfica dun nome na páxina do IGE
Nomes de neno e nena (Xeración dos Axóuxeres da DXPL)
Nomes galegos (de Fillos de Galicia)
______
Fonte principal para esta entrada: "Antroponimia" na Wikipedia.

CONXUNCIÓNS

ADVERSATIVAS

a menos
aga que
agás que
agora ben
agora que
aínda que
así e todo
bardante que
con todo
e iso que
emporiso
en troques
excepto que
fóra de que
inda que
mais
menos que
no entanto
non obstante
ora ben
ora que
pero
porén
por iso
quitado que, quitando que
sacado que, sacando que
senón
senón que
só que

CAUSAIS

como
como queira que
dado que
pois
pois que
por causa de que
por cousa de que
por culpa de que
por mor de que
porque
posto que
que
visto que
xa que

COMPARATIVAS

ca
que
do que
coma
como

COMPLETIVAS

que
se

CONCESIVAS

a pesar de que
a pouco que
aínda que
así
ben que
inda que
máis que
mal que
mesmo que
nin que
por (+ adxectivo) que
por máis que
por moito que
por pouco que

CONDICIONAIS

a menos que
a nada que
a non ser que
a non ser se
a pouco que
aga que
aga se
agás que
agás se
bardante que
cando
caso de que
catar se
con que
con tal de que
con tal que
de non ser que
de non ser se
en caso de que
excepto que
excepto se
onda non
quitado que
quitado se
quitando que
quitando se
sacado que
sacado se
sacando que
sacando se
salvo que
salvo se
se
sempre que
senón que

CONSECUTIVAS

(así) pois
(así) que
conque
daquela
de aí que
de forma que
de maneira que
de modo que
de xeito que
entón
logo
polo tanto
por conseguinte
por tanto
tan(to)... que
xa que logo

COPULATIVAS

a mais
e
e mais
mais
nin

DISXUNTIVAS E DISTRIBUTIVAS

ben...ben
cal...cal
nin...nin
ora...ora
ou
ou...ou
(que)...que
quer...quer
volta...volta
xa... xa

FINAIS

a fin de que
a que
en favor de que
para que
porque
que

LOCATIVAS

onde
onde queira que

MODAIS

(así) como
ben como
coma se
como queira que
como se
conforme
consonte
de forma que
de maneira que
de modo que
de xeito que
malcomo
segundo
sen que
(tal) cal
(tal) como
tal e como

TEMPORAIS

antes de que
antes que
ao que / ó que
apenas
asemade
así que
ata que
até que
axiña que
cada vez que
cando
cando queira que
decontado que
deica que
dende que
des que
desde que
deseguida que
despois de que
despois que
en tanto
entre tanto
entrementres
inda ben non
logo que
mal
mentres
mentres tanto
namentres
non ben
(por) en canto
sempre que
tan presto
tan pronto

*Tomado de Normativa oficial do galego.

PREPOSICIÓNS

• a
• á beira de
• a carón de
• a causa de
• a diferenza de
• a forza de
• a par de
• á parte de
• a pesar de
• a poder de
• a por de
• a prol de
• a rente(s) de
• a respecto de
• a son de
• a través de
• abaixo de
• acerca de
• ademais de
• aga
• agás
• alén de
• amais de
• ante
• antes de
• ao par de
• ao pé de
• ao redor de
• de
• após
• aquén de
• arredor de
• arriba de
• ata
• até
• atrás de
• baixo
• baixo de
• bardante
• bardante de
• beira de
• cabo
• cabo de
• canda
• canto a
• cara a
• cas
• cas de
• cerca de
• cima de
• co gallo de
• con
• con respecto a
• conforme
• consonte
• contra
• contra de
• de
• de par de
• debaixo de
• deica
• dende
• dentro de
• derredor de
• derriba de
• des
• desde
• despois de
• detrás de
• diante de
• durante
• en
• en canto a
• en favor de
• en fronte de
• en lugar de
• en par de
• en troques de
• en vez de
• encima de
• encol de
• enriba de
• entre
• excepto
• fóra
• fóra de
• fronte a
• lonxe de
• malia
• mediante
• menos
• no canto de
• onda
• para
• perante
• por
• por ante
• por causa de
• por cousa de
• por culpa de
• por medio de
• por mor de
• preto de
• quitando
• respecto a
• respecto de
• riba de
• sacado
• sacando
• salvante
• salvo
• segundo
• sen
• senón
• so
• sobre
• sobre de
• tocante a
• tras
• tras de
• verbo de
• xunta
• xunto a
• xunto de

*Tomado de Normativa oficial do galego.

ADVERBIOS

ADVERBIOS DE AFIRMACIÓN

abofé
así mesmo
de certo
si
tamén
xaora

ADVERBIOS DE CANTIDADE E PRECISIÓN

a medias
abondo, 
algo
apenas
bastante
ben
canto
case, casemente
dabondo
de máis
de menos
de sobra
de todo, de vez
demasiado
logo
máis
malamente
medio
menos
mesmamente
mesmo
moi
moito
nada
por aí
pouco
só
soamente
talmente
tan
tanto
xustamente
xusto

ADVERBIOS DE DÚBIDA

acaso
ao mellor
disque
poida que
quizabes
quizais
se cadra
se callar
seica
talvez

ADVERBIOS DE LUGAR

á beira
a carón
a contramán
a rente(s)
abaixo
acá
acó
acolá
adiante
aí
alá
alén
algures
alí
aló
ao lado
ao pé
ao redor
aquén
aquí
arredor
arriba
atrás
avante
cerca
debaixo
dentro
derredor
derriba
detrás
diante
embaixo
en fronte
encima
enriba
fóra
lonxe
ningures
onde
preto
u?
velaí
velaquí
xalundes

ADVERBIOS DE MODO

a correr
a dereitas
a eito
a escape
a feito
á fin
á mantenta
á présa
a propósito
a treo
adrede
amodo
ao cabo
ao chou
ao dereito
ao fin
ao xeito
ás présas
ás toas
asemade
así
ben
como
de balde
de face
de golpe
de pronto
de propósito
de repente
de socate
de socato
de súpeto
devagar
en balde
engorde
gratis
mal
mellor
paseniño
peor
secasí
Adverbios en -mente. Os adverbios de modo constitúen unha serie aberta.

ADVERBIOS DE NEGACIÓN

nin
non
non xa
sequera
tampouco

ADVERBIOS DE TEMPO

a cada canto
a cada pouco
a deshora
a destempo
a diario
a miúdo
a tempo
acotío
agora
aínda
antano
antes
antes de antonte
antonte
ao outro día
ao pouco
ao raro
aos poucos
arestora
arreo
ás veces
asemade
atrás
axiña
cando
cedo
cerca
daquela
de alí a pouco
de aquí a pouco
de camiño
de cando en cando
de cando en vez
de momento
de raro en raro
de tempo en tempo
de vez en cando
decontado
decontino
decote
decotío
deica pouco
deica un pouco
deseguida
deseguido
despois
detrás
diante
en diante
en tempo
endexamais
endoutro día
enseguida
entón
entrementres
hogano
hoxe
hoxe en día
inda
logo
mañá
mentres
namentres
noutrora
nunca
o outro antonte
onte
outrora
para o outro día
pasadomañá
por veces
pouco a pouco
pouco e pouco
preto
pronto
seguido
sempre
tarde
trasantonte
xa
xacando
xamais

*Tomado de Normativa oficial do galego.